Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları

Bu makalede Öykü Su Sabancı ortak yazar olarak yer almıştır.

Birleşmiş Milletler (“BM”) tarafından 2015 yılında küresel çapta sürdürülebilir bir kalkınmanın sağlanabilmesi adına 2030 sonuna kadar ulaşılması amaçlanan hedefleri içeren bir evrensel eylem çağrısı hazırlanmıştır. Temel amaçları arasında iklim değişikliğinin olumsuz etkilerinin azaltılması, ekonomik eşitsizliğin kaldırılması, sürdürülebilir tüketimin sağlanması, adaletin sağlanması, barış ve refah içinde yaşanması gibi konuların yer aldığı “Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları” (“BM SKA”), BM üyesi olan yüz doksan üç (193) ülke ve yirmi üç (23) uluslararası şirket tarafından kabul edilerek, 2016 yılında yürürlüğe girmiştir. BM SKA, gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerin küresel ortak bir zemin doğrultusunda hareket etmesi için 2030 sonuna ulaşılması hedeflenen konularda çağrı niteliğinde olup, on yedi (17) adet temel sürdürülebilir kalkınma amacı belirlemektedir. Belirlenen bu amaçların süresi 2030 yılında dolacağı için 2020 ve 2030 yılları arası aynı zamanda “Eylem On yılı” olarak da adlandırılmaktadır. Bu sebeple belirlenen amaçlara ulaşılması kritik bir önem taşımaktadır.  

A. Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları

Yoksulluğun sona erdirilmesi, çevrenin korunması, iklim krizine karşı önlem alınması, refahın, adil paylaşımın ve barışın sağlanmasını hedefleyen BM SKA’ların başlıklarıaşağıda yer almaktadır.

(https://turkiye.un.org/tr/sdgs)

BM tarafındanyayınlanan SKA’lar doğrultusunda, Türkiye nezdinde söz konusu SKA’ların uygulanabilmesi adına Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı (“Bakanlık”) bünyesinde Sürdürülebilir Kalkınma Koordinasyon Kurumu (“Kurum”) kurulmuştur. Kurum’un sorumluluğu SKA'lara yönelik politikaların oluşturulması, uygulanması ve değerlendirilmesini kapsamaktadır. Belirlenen temel amaçlara ilişkin bilgilere aşağıda yer verilmektedir.

A.1. Yoksulluğa Son (SKA 1)

En somut amaçlardan biri olan, “Yoksulluğa Son” başlıklı SKA 1 ile aşırıyoksulluğun ortadan kaldırılması hedeflenmektedir. Bu hedef doğrultusunda, dezavantajlı gruplara yönelik yapılan yardımların arttırılması, ekonomik ve sosyal hayata entegrasyonun sağlanması, sosyal yardım programlarının güçlendirilmesi konularında aksiyonların alınması ve iyileştirmelerin yapılması hedeflenmektedir.

Her yıl Sustainable Development Solutions Network (“SDSN”) ve The Bertelsmann Stiftung tarafından yayınlanan, ülkelerin Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları bağlamındaki durumlarını analiz eden bir rapor doğrultusunda Türkiye, uluslararası karşılaştırmalarda 2000-2016 dönemi için en çok ilerleme gösteren ülkelerden birisi olmuştur. Söz konusu raporda ülkeler çeşitli göstergeler üzerinden incelenmekte ve her bir hedef için ayrı yeterlilik analizine yer verilmektedir. 2023 yılında yayınlanan raporda ise Türkiye’nin diğer hedeflere göre SKA 1 uyarınca daha iyi konumda olduğunu görmekteyiz. Bununla birlikte, söz konusu raporda Türkiye'nin2023 küresel sıralamasında 72. sırada olduğu belirtilmektedir.

A.2. Açlığa Son (SKA 2)

“Açlığa Son” başlıklı SKA 2 kapsamında açlığa son verilmesi, gıda güvenliğine ve iyi beslenmeye ulaşılması ve sürdürülebilir tarımın desteklenmesi, küçük ölçekli gıda üreticilerinin verimliliklerinin gelirlerinin artırılması alt hedefleri yer almaktadır. Bu hedef doğrultusunda başta çocuklar olmak üzere, tüm insanların yeterli gıdaya sahip olması, teknoloji ve piyasalara eşit erişimlerini destekleyen sürdürülebilir tarım uygulamalarının teşvik edilmesi için gerekli aksiyonların alınması ve tarımda verimliliğin arttırılması için altyapı ve teknolojiye yatırım yapılması alanında uluslararası iş birliklerinin olması gerekmektedir.

A.3. Sağlık ve Kaliteli Yaşam (SKA 3)

Sağlık vekaliteli yaşamın başta çocuk ve yaşlılar olmak üzere her yaş için sağlanması hedefini ifade eden SKA 3, AIDS, verem ve diğer bulaşıcı hastalık salgınlarını 2030 yılına kadar ortadan kaldırmaya, ruh sağlığının desteklenmesine, üreme sağlığı ve aile planlamasının iyileştirilmesine yönelik bir taahhüttür. Güvenilir ve erişilebilir tedaviye, ilaca herkesin ulaşmasını sağlamak için gerekli aksiyonların alınmasını amaçlamaktadır.

SKA 3 hedefi kapsamında on üç (13) adet alt hedef bulunmaktadır. Bu alt hedefler arasında en çok gelişmekte olan ülkelerin etkilendiği bulaşıcı hastalıklar için aşı ve ilaç üretimlerinin ve/veya geliştirilmesinin desteklenmesi, gelişmekte olan ülkelerin kamu sağlığının korunmasına yönelik Fikri Mülkiyet Haklarının Ticari Niteliklerine İlişkin Anlaşma (“TRIPS”) hükümlerini tam olarak uygulayabilme hakkını onaylayan Doha Deklarasyonu'na uygun olarak, uygun fiyatlı temel ilaçlar ve aşılara erişimin sağlanması ve herkesin bu ilaçlaraerişiminin garanti altına alınması gibi başlıklar yer almaktadır.

A.4. Nitelikli Eğitim (SKA 4)

Doğru eğitimin bütün hedeflerin belirlenmesi ve uygulanmasında büyük bir önem taşıdığı göz önüne alındığında, eğitimde fırsat eşitliğinin sağlanarak her kesimin niteliklibir eğitime erişebilmesi, yaşam boyu öğrenme fırsatlarının artırılması içingerekli yasal ve idari düzenlemelerin yapılması ve aksiyonların alınmasını kapsayan SKA 4 kilit bir amaçtır. SKA 4 başlığı altında on (10) adet alt hedef bulunmaktadır. Bu hedefler arasında, bütün kız ve erkek çocuklarının ücretsiz, hakkaniyetli ve kaliteli bir ilköğretim ve ortaöğretimi tamamlamaları ve böylece etkili öğrenme çıktılarının elde edilmesinin sağlanması, bütün öğrenciler tarafından sürdürülebilir kalkınmanın geliştirilmesi için gereken bilgi ve becerinin kazanımının sağlanması, küçük ada devletleri başta olmak üzere gelişmekte olan ülkelerdeki öğretmen eğitimi için uluslararası işbirliğinin sağlanması aracılığıyla nitelikli öğretmen tedarikinin önemli ölçüde artırılması gibi hedefler yer almaktadır.

Türkiye’nin SKA 4 uyarınca zorunlu eğitimi on iki (12) yıla çıkarması ve eğitime erişim için çeşitli aksiyonlar alması sonucunda Türkiye, SKA 4 alt hedeflerinden birçoğunda önemli ilerlemeler sağlamıştır.

A.5. Toplumsal Cinsiyet Eşitliği (SKA 5)

Toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanması ve tüm kadın ve kız çocuklarını güçlendirilmesi, her türlü ayrımcılığın her alanda kaldırılmasını hedefleyen SKA 4 kapsamında dokuz (9) adet alt hedef bulunmaktadır. Bu alt hedefler arasında kamu alanları ve özel alanlarda, bütün kadınlara ve kız çocuklarına yönelik, kadın ticaretini, cinsel ve her türlü istismarı da kapsayan şiddetin her türünün ortadan kaldırılması, çocuk evliliği, erken yaşta zorla evlendirilme gibi yanlış uygulamalara son verilmesi, kadınların siyasi, ekonomik ve sosyal hayatın karar verme süreçlerine tam ve etkin bir biçimde katılmaları gibi konular yer almaktadır.

A.6. Temiz Su ve Sanitasyon (SKA 6)

Küresel boyutta herkes için erişilebilir su ve atık su hizmetlerini ve sürdürülebilir su yönetimini güvence altına almayı hedefleyen SKA 6 ile tüm kıtaları etkileyen güvenli su kaynaklarının azalması sorununun önüne geçilmesi hedeflenmektedir.Bu hedef doğrultusunda, güvenli ve erişilebilir suya erişilmesi için doğru altyapılara yatırım yapılması, sıhhi tesislerin inşa edilmesi ve her düzeyde hijyenin sağlanması gerekmektedir. SKA 6 kapsamında sekiz (8) adet alt hedef bulunmakta olup, bu hedefler arasında 2030’a kadar uygun görüldüğünde sınır ötesi işbirliği yoluyla her düzeyde bütünleşik su kaynakları yönetimiuygulanması, su ekosistemlerinin korunması ve eski haline getirilmesi gibi çeşitli hedefler de yer almaktadır.

Çeşitli araştırma ve raporlar doğrultusunda, Türkiye’nin SKA 6 ve alt hedefler bakımından şebeke suyuna ve kanalizasyona erişim konusunda, 2000 – 2016 arasında iyileşme sağladığı görülmekte ancak son zamanlarda artan hızlı kentleşme ve iklim değişikliğinin su kaynakları üzerindeki olumsuz etkilerinin artması ile aynı düzeyde ilerleme gösterememektedir. Bu sebeple, entegre su kaynaklarının yönetimiyle ilgili alınan aksiyonlara devam edilmesi gerekmektedir.

A.7.Erişilebilirlik ve Temiz Enerji (SKA 7)

2030 yılına kadar herkes için karşılanabilir, güvenilir ve sürdürülebilir enerjiye erişim sağlanmasını hedefleyen SKA 7 uyarınca, güneş, rüzgar ve termal gibi temiz enerji kaynaklarına yatırım yapılması gerekmektedir. SKA 7 kapsamında beş (5) alt hedef bulunmaktadır. Bu alt hedefler arasında 2030’a kadar küresel enerji verimliliği ilerleme oranının iki katına çıkarılması, temiz enerji araştırmaları ve teknolojilerine erişimi kolaylaştırmak için uluslararası işbirliğinin geliştirilmesi ve enerji altyapısı ve temiz enerji teknolojisialanlarına yatırımın teşvik edilmesi gibi alt hedefler de yer almaktadır.

A.8. İnsana Yakışır İş ve Ekonomik Büyüme (SKA 8)

Uluslararası Çalışma Örgütü'nün verilerine göre, 2015 yılında iki yüz dört (204) milyondan fazla insanın işsiz olması bu hedefin oluşturulmasında büyük rol oynamaktadır. SKA 8 ile istikrarlı ve sürdürülebilir ekonomik büyüme, daha yüksek verimlilik düzeyleri ve teknolojik yenilikler teşvik edilmektedir. Bu ana hedef doğrultusunda on iki (12) alt hedef bulunmaktadır. Bu alt hedefler arasında yüksek katma değerli ve emek-yoğun sektörlere odaklanarak ve çeşitlendirme, teknoloji geliştirme ve yenilik getirme aracılığıyla ekonomik verimliliğin daha yüksek seviyelere çekilmesi, 2030’a kadar gençler ve engelliler de dâhil bütün kadın ve erkeklerin tam ve üretken istihdama ve insana yakışır işlere erişimlerinin sağlanması ve eşit işe eşit ücret ilkesinin tam olarak benimsenmesi de yer almaktadır.

Türkiye nezdinde sektörel dağılım ve kadınların istihdama katılımları konularında gelişmeler olsada bu yönde çeşitli çalışmalar yapılmaya devam edilmesi gerekmektedir.

A.9. Sanayi, Yenilikçilik ve Alt Yapı (SKA 9)

Sürdürülebilir kalkınma doğrultusunda sürdürülebilir sanayinin desteklenmesi ve bu alanlardaki yeniliğe yatırım yapılması, dayanıklı altyapılar tesis edilmesi büyük önem taşımaktadır. SKA 9, çevresel ve ekonomik sorunların çözülmesinde teknolojik ilerleme, yeni iş imkanları yaratma ve enerji verimliliğini artırma konularında yatırım yapılmasını teşvik etmektedir. Türkiye nezdinde karayolu yatırımları, havaalanı, deniz limanları ve demiryolu taşımacılığına yönelik pek çok yatırım ve proje gerçekleştirilmiştir. Ancak, yenilikçilik, teknoloji seviyesinin, dijital dönüşüme yönelik uygulamaların teşvik edilmesi hususunda yapılacak yatırımlar da önceliklendirilmelidir.

A.10.Eşitsizliklerin Azaltılması (SKA 10)

Ülkeler içinde ve toplum arasındaki her türlü eşitsizlik küresel bir sorun haline gelmiş olup, bunun çözümü için ekonomik piyasa ve kurumların iyileştirilmesi, kalkınma yardımlarını içermektedir. SKA 10 kapsamında on (10) adet alt hedef bulunmaktadır. Bu alt hedeflerden birkaçı, 2030’a kadar nüfusun tabandaki yüzde 40 içinde bulunan kesiminin gelirinin ulusal ortalamadan daha yüksek bir oranda, devamlı olarak artmasının ve sürdürülmesinin sağlanması, ayrımcılığa dayalı yasaların, politikaların ve uygulamaların ortadan kaldırılması ve bu bağlamda uygun mevzuatın, politikaların ve eylemlerin desteklenmesi yoluyla eşit fırsatlar sunulması ve eşitsizliklerin azaltılması, Dünya Ticaret Örgütü anlaşmalarına uygun olarak, özellikle en az gelişmiş ülkeler olmak üzere gelişmekte olan ülkeler için özel ve farklı muamele ilkesinin uygulanması gibialt hedefler yer almaktadır.

A.11.Sürdürülebilir Şehirler ve Topluluklar (SKA 11)

Dünya nüfusunun büyük bir çoğunluğunun şehirlerde yaşaması ile güvenli, dayanıklı ve sürdürülebilir bir şehir sağlanması küresel kalkınma açısından kritik öneme sahiptir. Gecekonduların dönüştürülmesi, şehirlerin güvenli ve sürdürülebilir kılınması, kamusal yeşil alanların yaratılması, toplu taşımacılığa yatırım yapılması, afet yönetim süreçlerinin ele alınması gibi hususlar bu amaç kapsamında alınabilecek aksiyonlar arasında yer almaktadır.

A.12. Sorumlu Üretim ve Tüketim (SKA 12)

SKA 12 ile hedeflenen husus sürdürülebilir tüketim ve üretim kalıplarının teşvik edilmesidir. Ekonomik büyüme ve sürdürülebilir kalkınmanın sağlanması için çevreye zarar vermeyen üretim süreçlerinin tercih edilmesi, gezegenin kaynaklarının verimli kullanılması, atıkların azaltılması gibi alanlarda bilinçli aksiyonların alınması büyük önem taşımaktadır. Bu amaç kapsamında, gelişmiş ülkelerin başı çekmesi ve bütün ülkelerin harekete geçmesiyle, gelişmekte olan ülkelerin kalkınma ve yetkinliklerini göz önünde bulundurarak Sürdürülebilir Tüketim ve Üretim İçin 10 Yıllık Çerçeve Programı’nın uygulanması, 2030’a kadar doğal kaynakların sürdürülebilir yönetiminin ve etkin kullanımının sağlanması gibi on bir (11) adet alt hedef yer almaktadır.

A.13. İklim Eylemi (SKA 13)

SKA 13, Dünya Ekonomik Forumu tarafından da “ciddi bir varoluşsal risk” olarak nitelendirilen iklim değişikliği ve olumsuz etkileri ile doğru bir şekilde mücadele edilebilmesi için acil harekete geçilmesi düşüncesinin temelinde şekillenmektedir. İklim Eylemi amacı, kuraklık, sel, gibi aşırı hava olaylarının sıklaşması, buzulların erimesi, sera gazı emisyonları gibi risklerin önüne geçilmesi adına gerekli aksiyonların alınmasını teşvik etmektedir. SKA 13 kapsamında beş (5) adet alt hedef bulunmaktadır. Bu alt hedefler:

• – İklimle ilgili tehlikelere ve doğal afetlere karşı dayanıklılığın ve uyum kapasitesinin bütün ülkelerde güçlendirilmesi,

• – İklim değişikliğiyle ilgili önlemlerin ulusal politikalara, stratejilere ve planlara entegre edilmesi,

• – İklim değişikliğini azaltma, iklim değişikliğine uyum, etkinin azaltılması ve erken uyarı konularında eğitimin, farkındalık yaratmanın ve insani ve kurumsal kapasitenin geliştirilmesi,

• – Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi’ne taraf olan gelişmiş ülkeler tarafından üstlenilen, anlamlı azaltım eylemleri ve uygulamada şeffaflık bağlamında, gelişmekte olan ülkelerin ihtiyaçlarını ele almak için 2020’ye kadar yıllık 100 milyar doların ortaklaşa seferber edilmesi taahhüdünün uygulanması ve Yeşil İklim Fonu'nun sermayelendirme yoluyla olabildiğince kısa sürede tam olarak faaliyete geçirilmesi,

• – Kadınlara, gençlere, yerel topluluklara ve dışlanmış gruplara odaklanarak en az gelişmiş ülkelerde ve gelişmekte olan küçük ada devletlerinde iklim değişikliğiyle ilgili etkili planlama ve yönetim kapasitesini artıracak mekanizmaların desteklenmesi,

A.14. Sudaki Yaşam (SKA 14)

Deniz kirliliğinin artması ve ekosistemlerin ve biyoçeşitliliğin bu durumdan zarar görmesi sonucunda, SKA 14 ile denizlerin, deniz ve su kaynaklarının korunması ve sürdürülebilir kalkınma kapsamında gerekli aksiyonların alınmasını hedeflenmektedir. Sudaki Yaşam amacı kapsamında her düzeyde geliştirilmiş bilimsel işbirliği aracılığıyla okyanus asitlenmesinin etkilerinin ele alınması ve en aza indirgenmesi, Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi’nde belirtildiği gibi, uluslararası hukukun uygulanmasının sağlanmasıyla okyanusların ve kaynaklarının korunmasının ve sürdürülebilir kullanımının geliştirilmesi gibi on (10) adet alt hedef bulunmaktadır

A.15. Karasal Yaşam (SKA 15)

SKA 14 ile paralel olan SKA 15, karasal ekosistemlerin korunması, sürdürülebilir orman yönetiminin sağlanması, çölleşmeyle mücadele edilmesi, arazi bozulmasının durdurulması ve biyoçeşitliliğin korunması amacını taşımaktadır. Ayrıca belirtmek isteriz ki, Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları ile 2020 yılına kadar ormanlar, sulak ve kurak alanlar gibi karasal ekosistemlerin korunması ve eski haline getirilmesi hedeflenmektedir. Bununla birlikte, 2030’a kadar çölleşmeyle mücadele edilmesi, çölleşme, kuraklık ve sellerden etkilenen alanlar dâhil tahrip edilmiş toprakların eski haline getirilmesi ve arazi bozulumunun olduğu, nötr bir dünya yaratmak için çaba gösterilmesi, biyoçeşitliliği ve ekosistemleri korumak ve sürdürülebilir biçimde kullanmak için bütün kaynaklardan elde edilen finansal kaynakların seferber edilmesi ve önemli ölçüde artırılması gibi on iki (12) adet alt hedefi bulunmaktadır.

A.16. Barış, Adalet ve Güçlü Kurumlar (SKA 16)

Barış ve adalet içinde, kapsayıcı toplumların ve düzenin oluşturulmasını teşvik eden SKA 16 ile herkes için adaletin sağlanması, bu adalet düzenin etkili ve hesap verilebilir şekilde yürütülmesi ve bu ilkeler doğrultusunda hizmet veren kurumların oluşturulması hedeflenmektedir. Cinsel şiddet, suç, istismar ve işkence gibi hususlardan ülkelerin ve toplumların arındırılması ve bu yönde toplumlar ile birlikte çalışılması amacı söz konusudur. SKA 16 kapsamında, hukukun üstünlüğünün ulusal ve uluslararası düzeylerde geliştirilmesi ve herkesin adalete eşit biçimde erişiminin güvence altına alınması, yolsuzluk ve rüşvetin tüm biçimlerinin önemli ölçüde azaltılması, 2030’a kadar herkese doğum kaydı dâhil yasal kimlik kazandırılması, sürdürülebilir kalkınma için ayrımcılık gözetmeyen yasa ve politikaların ilerletilmesi ve uygulanması gibi on iki (12) adet alt hedef yer almaktadır.

A.17.Amaçlar için Ortaklıklar (SKA 17)

Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları doğrultusunda ülkelerin, kurum ve/veya kuruluşların ve toplumların bu yönde adımlar atmasını hedefleyen SKA 17 ile finansal kaynaklar, bilgi birikiminin kıtlığı, politikaların eksikliği gibi küresel kalkınma karşısında engel oluşturabilecek hususların önüne geçilmesi için küresel ve güçlü bir taahhüt gerektiği vurgulanmaktadır. Bu kapsamda, on (19) adet alt hedef bulunmaktadır. Bu alt hedefler, gelişmekte olan ülkeler için çok sayıda kaynaktan elde edilen ek finansal kaynakların seferber edilmesi, vergi ve diğer gelir hasılatı için yurt içi kapasiteyi artırmak için gelişmekte olan ülkelere uluslararası destek sağlanması yoluyla yurt içi kaynak seferberliğinin güçlendirilmesi, Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (“OECD”) Kalkınma Yardımı Komitesi donörlerinin gayri safi milli hasılasının (“GSMH”) bir oranı olarak toplam ve en az gelişmiş ülkelere net resmi kalkınma yardımı gibi alt hedefleri kapsamaktadır.