Anonim Şirket Paylarının Rehni: Hukuki Çerçeve ve Uygulama Süreçleri

ÖZET

Anonim şirketler, ticaret hayatının dinamik yapısı içinde sermaye piyasalarının temel yapı taşlarından birini oluşturmaktadır. Bu şirketlerin pay sahipliği yapısı, yalnızca mülkiyetin temsil edilmesinde değil, aynı zamanda ekonomik ilişkilerin teminat altına alınmasında da önemli bir araç sunmaktadır. Özellikle, anonim şirket paylarının maddi değer taşıması ve kolaylıkla devredilebilir olması, bu payların hukuki işlemlerde teminat olarak kullanılmasını yaygınlaştırmıştır. Pay rehni, alacaklıların borç ilişkilerinde güvence sağlamak amacıyla başvurdukları etkili bir yöntem olarak ticari yaşamda geniş bir uygulama alanı bulmuştur.

6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu[1] (“TTK”), anonim şirket paylarının rehni konusunda özel bir düzenleme içermemekle birlikte, 6427 sayılı Türk Medeni Kanunu[2] (“TMK”) kapsamında yer alan genel rehin hükümleri, bu işlemlerin temel esaslarını belirlemektedir. Payların senede bağlanıp bağlanmaması, rehne konu hakların kapsamını ve rehin kurulma prosedürünü doğrudan etkilemektedir. Bu çalışmada, rehin kavramı açıklanarak anonim şirket payları üzerinde rehin hakkı kurulmasına yönelik işlemler detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler: Anonim Şirket, Pay Rehni, Rehin Hakkı, Hamiline Yazılı Senet, Nama Yazılı Senet, Senede Bağlanmış Pay, Senede Bağlanmamış Pay

I. GİRİŞ

Ticaret dünyasındaki gelişmelere paralel olarak şirket kuruluşlarında önemli bir artış yaşanmaktadır. Bu doğrultuda, özellikle anonim şirketlerin ticaret hayatındaki önemi artarken, şirket paylarının hukuki işlemlere daha sık konu olması kaçınılmaz hale gelmiştir. Anonim şirket paylarının maddi değer taşıması ve devredilebilir nitelikte olması, bu payların sıklıkla teminat işlemlerine konu edilmesine yol açmıştır. Pay sahiplerinin finansal ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla anonim şirkette sahip oldukları paylarını rehin göstermesi, pay rehninin finansman sağlama noktasında önemli bir araç olduğunu ortaya koymaktadır.

II. REHİN KAVRAMI

Rehin, borçlunun borcunu ifa etmemesi, kısmen veya kötü ifa etmesi durumlarında, alacaklının rehin konusu değeri paraya çevirerek alacağını tahsil etme yetkisini veren sınırlı bir ayni haktır[3]. Anonim şirketlerde pay rehni, TTK’da özel olarak düzenlenmemiş olmakla birlikte, rehne ilişkin genel kuralların düzenlendiği TMK hükümleri uyarınca gerçekleştirilmektedir.

TMK’da rehin hakkı, gayrimenkul (taşınmaz) ve menkul (taşınır) rehni olmak üzere iki temel kategoriye ayrılmıştır. Anonim şirket payı, pay sahipliği haklarını temsil ettiğinden, senede bağlanmış olsun ya da olmasın, pay üzerindeki rehin hakkı pay sahipliği hakları üzerinde kurulmuş olur. Bu yönüyle pay üzerinde tesis edilen rehin, hak üzerinde kurulmuş rehin niteliğindedir ve taşınır rehnine ilişkin esaslara tabidir[4]. TMK uyarınca taşınır rehni türlerinin kapsamına, eşyaların yanı sıra eşya sayılmayan alacak ve haklar da dahil edilmiştir. Bu doğrultuda, anonim şirket payları üzerinde kurulacak rehin, pay sahipliğinden kaynaklanan haklar üzerinde kurulmuş bir rehin olarak değerlendirileceğinden, TMK’nın 954 ve devamı maddelerinde yer alan “alacaklar ve diğer haklar üzerinde rehin” hükümlerine tabi olacaktır.

Rehinli alacaklının pay sahipliğinden kaynaklanan haklar üzerinde rehin kuracağı belirtilmiş olmakla birlikte, bu durum pay sahipliği haklarının tamamı için geçerli değildir. Örneğin, paraya çevrilmesi mümkün olmayan yönetime katılma hakları (genel kurula katılma, oy hakkı), koruyucu pay sahipliği hakları (dava hakları, azlık hakları) ve aydınlatıcı haklar (bilgi alma hakkı, inceleme ve denetleme hakkı) rehnin konusunu oluşturmamaktadır. Yalnızca paraya çevrilebilen malvarlığına ilişkin haklar (kâr payı alma, tasfiye bakiyesine katılma), rehnin kapsamında yer almaktadır. Bununla birlikte, pay üzerinde rehin kurulması durumunda, rehnedenin pay sahipliği sıfatında herhangi bir değişiklik meydana gelmeyecektir.

III. ANONİM ŞİRKET PAYLARI ÜZERİNDE REHİN HAKKININ KURULMASI

Anonim şirket payları üzerinde rehin hakkı kurulması işlemleri, payların senede bağlanıp bağlanmadığına ve pay senetlerinin türüne göre farklılık göstermektedir. Ayrıca, rehin hakkının kurulması için borçlandırıcı işlemin gerçekleştirilmesinin ardından tasarruf işleminin yapılması gerekmektedir.

Rehin sözleşmesi, bir kimsenin sahip olduğu anonim şirket payı üzerinde alacaklı lehine rehin kurma borcunu üstlendiği hukuki işlem olarak tanımlanmaktadır[5]. Rehin sözleşmesinde yazılılık bir geçerlilik şartıdır[6] ve rehin sözleşmesi, anonim şirket payını teminat olarak gösteren rehin veren ile alacağını teminat altına almak isteyen alacaklı arasında yapılır[7]. Senede bağlanmış anonim şirket payları üzerinde rehin hakkı kurulması adına yapılan rehin sözleşmesi borçlandırıcı işleme karşılık gelirken, senede bağlanmamış paylar üzerindeki rehin sözleşmesi tasarruf işlemi niteliğindedir. Rehin veren, teminat altına alınacak borcun borçlusu olabileceği gibi üçüncü bir kişi de olabilmektedir. Ancak alacaklı, rehin hakkının feriliği gereği, yalnızca rehinle teminat altına alınan alacağın alacaklısı olabilecektir.

A. Senede Bağlanmamış Paylar Üzerinde Rehin Hakkının Kurulması

TMK uyarınca, başkasına devredilebilen alacaklar ve diğer haklar rehnedilebilmektedir. Aksine bir hüküm bulunmadıkça, bunların rehni hakkında teslime bağlı rehin hükümleri uygulanır[8]. Buna göre, anonim ortaklıklarda senede bağlanmamış payın sahibine sağladığı malvarlıksal hakların rehni mümkündür[9]. TMK’nın 954. maddesinde de belirtildiği üzere, senede bağlanmamış pay üzerinde rehin hakkının kurulması için yazılı rehin sözleşmesinin yapılması gerekmektedir. Anılan rehin sözleşmesi, borçlandırıcı işlem olan rehin sözleşmesinden farklı olarak tasarruf işlemi niteliğindedir. Rehin veren ile alacaklı arasında yazılı rehin sözleşmesinin yapılmasıyla birlikte, şirket payı üzerinde rehin hakkı kurulmuş olur[10].

Sermaye piyasası mevzuatına ilişkin hükümler uyarınca kaydileştirme, sermaye piyasası araçlarının fiziki olarak senet üzerine basılması yerine, bu araçların elektronik ortamda kayıt altına alınmasıdır. Kaydileştirilmiş paylar da senede bağlanmamış pay niteliğinde değerlendirilmektedir. 6362 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu’nun[11] 47. maddesi uyarınca, Merkezi Kayıt Kuruluşu (“MKK”) nezdinde kayden izlenen sermaye piyasası araçlarını konu alan teminat sözleşmeleri yazılı şekilde yapılmaktadır[12].  Bu sözleşmeler, tasarruf işlemi niteliğinde olup, taraflarca imzalanmasıyla birlikte rehin hakkı kurulmuş olur. Ayrıca, rehin hakkının üçüncü kişilere karşı ileri sürülebilmesi için kaydileştirilmiş pay üzerinde kurulan rehin hakkının MKK’ya bildirilmesi gerekmektedir.

B. Senede Bağlanmış Paylar Üzerinde Rehin Hakkının Kurulması

Pay senetleri, hamiline veya nama yazılı olabilir[13] ve bu senetler kıymetli evrak niteliğindedir. Pay senedi üzerinde rehin hakkı kurulmasında, TMK’nın kıymetli evrakın rehnini düzenleyen hükümleri uygulanır.

Hamiline yazılı pay senetlerinin rehni, senedin arka yüzüne “rehin içindir” şerhi yazılarak teslim edilmesiyle gerçekleştirilir[14]. Zilyetliğin alacaklıya devri, rehin hakkının kurulması için zorunludur.

Nama yazılı pay senetlerinin rehninde, taraflar arasında yazılı bir rehin sözleşmesi imzalanması ve/veya nama yazılı senetler üzerinde rehin cirosu işlemi yapıldıktan sonra senetlerin teslim edilmesi gerekmektedir[15].

IV. SONUÇ

Anonim şirket payları üzerinde rehin hakkı kurulması, ticaret hukukunun önemli bir enstrümanı olarak hem pay sahiplerine finansal esneklik sağlamakta hem de alacaklılar için güvenilir bir teminat mekanizması sunmaktadır. Bu çalışmada, anonim şirket paylarının rehin işlemlerine ilişkin hukuki çerçeve, payların senede bağlanıp bağlanmamasına ve pay senetlerinin türüne göre farklılık gösteren prosedürler ele alınmıştır.

Türk hukuku, TMK’daki genel rehin düzenlemeleri çerçevesinde anonim şirket payları üzerindeki rehin işlemlerine uygulama alanı tanımaktadır. Senede bağlanmamış paylar için yazılı rehin sözleşmesi ve kaydileştirilmiş paylar için MKK nezdinde yapılacak bildirimler önem arz ederken, senede bağlanmış paylar için hamiline veya nama yazılı senetlerin rehninde teslim ve ciro işlemleri öne çıkmaktadır. Bu süreçte, yazılılık şartı, zilyetliğin devri ve taraflar arasındaki irade uyumu, işlemlerin geçerliliği açısından kritik öneme sahiptir.

Pay rehni, pay sahiplerinin finansal ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla paylarını teminat olarak göstermelerine imkân tanırken, alacaklılar için de borç ilişkilerinde güvence sağlamaktadır. Bu durum, sermaye piyasalarının canlılığını artırmakta ve ticari ilişkilerin güçlenmesine katkıda bulunmaktadır. Ancak, rehin işlemlerinin hukuki niteliği ve uygulanacak prosedürlerin doğru anlaşılması, hem pay sahipleri hem de alacaklılar açısından büyük önem taşımaktadır.

Sonuç olarak, anonim şirket payları üzerinde rehin hakkı kurulması, hem yatırımcılar hem de finansal kuruluşlar için vazgeçilmez bir hukuki araç olarak öne çıkmaktadır. Bu mekanizma, pay sahiplerine finansal hareketlilik sağlarken, alacaklılar için de güvenilir bir teminat sunarak ticari hayatın dinamik yapısına uyum sağlamaktadır.

KAYNAKÇA

1. Prof. Dr. Mehmet Serkan ERGÜNE, Anonim Şirket Payı Üzerinde Rehin Hakkı Kurulması, 2016, C.LXXIV, S.2

2. Prof. Dr. Hasan PULAŞLI, Şirketler Hukuku Şerhi Cilt III, 4. Baskı, Adalet Yayınevi, Ankara, 2022

3. Av. Dr. Umut KOLCUOĞLU, Anonim Şirketler Pay Rehni Kurulması İşlemleri, Nasıl Bir Ekonomi Gazetesi, Aralık 2023

4. Sermaye Piyasası Kurulu, Türk Hukukunda Anonim Şirket Hisse Senetlerinin Rehni Yönetici Özeti