Anayasa Mahkemesi’nin Petrol Piyasası Kanunu Kararı: Anayasal Haklar, Ölçülülük İlkesi ve Petrol Piyasası Üzerindeki Etkileri

Giriş

Petrol piyasası, Türkiye'nin ekonomik ve stratejik açıdan en önemli sektörlerinden biridir. Sektörde faaliyet gösteren şirketlerin düzenlenmesi, 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu çerçevesinde yapılmakta olup, lisanslama ve denetim süreçleri Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) tarafından yürütülmektedir. Ancak kanunda yapılan bir dizi değişiklik, özellikle vergi kaçakçılığı incelemesi başlatılan şirketlerin lisans almasının engellenmesi, temel anayasal haklar bağlamında eleştirilere konu olmuştur.

Bu bağlamda, Danıştay Onüçüncü Dairesi, Kanunun bu hükümlerinin Anayasa’nın 13., 35. ve c48. maddelerine aykırılık teşkil ettiğini ileri sürerek Anayasa Mahkemesi’ne başvurmuştur. Anayasa Mahkemesi, başvuru üzerine, 27 Haziran 2024 tarihli kararı ile teşebbüs özgürlüğü, mülkiyet hakkı ve ölçülülük ilkesi gibi temel anayasal prensipler çerçevesinde kanunun ilgili düzenlemelerini iptal etmiştir. Söz konusu karar 02 Ekim 2024 tarih ve 32680 sayılı Resmi Gazetede yayınlamıştır. Bu makalede, Anayasa’nın ilgili maddelerine değinilerek kararın gerekçeleri, etkileri ve düzenleyici kurumların alması gereken önlemler ele alınacaktır.

İptale Konu Edilen Yasal Düzenleme

5015 Sayılı Petrol Piyasası Kanunu Madde 20/g: “Bu Kanuna göre lisansa tabi faaliyetler ile ilgili olarak, 4/1/1961 tarihli ve 213 sayılı Vergi Usul Kanununun 359 uncu maddesinin (a) ve (b) fıkraları kapsamında; …... vergi incelemesi sonuçlanıncaya kadar söz konusu tesis için başka bir gerçek veya tüzel kişiye lisans verilmez.”

Bu düzenleme, vergi suçlarından dolayı hakkında inceleme başlatılan kişilere, inceleme tamamlanana kadar lisans verilmesini yasaklamakta ve böylece söz konusu işletmenin faaliyetine devam etmesini engellemektedir. Kanun koyucu, bu hükümle vergi kaçakçılığı gibi suçların önlenmesini amaçlamaktadır.

Temel Hak ve Özgürlüklerin Sınırlanması: Anayasa m. 13'ün Rolü

Anayasa’nın 13. maddesi, temel hak ve özgürlüklerin hangi durumlarda ve hangi ölçütlerle sınırlanabileceğini düzenler. Madde 13'e göre, "Temel hak ve hürriyetler, özlerine dokunulmaksızın yalnızca Anayasanın ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bağlı olarak ve ancak kanunla sınırlanabilir" ifadesi ile sınırlandırmaların kanuni bir dayanağa sahip olması gerektiği vurgulanır. Ayrıca, sınırlamaların ölçülülük ilkesi çerçevesinde yapılması gerektiği belirtilir; bu da sınırlamanın amacı, araçları ve etkileri bakımından dengeli olması gerektiği anlamına gelir.

Anayasa Mahkemesi, Petrol Piyasası Kanunu’nun ilgili düzenlemelerinin bu çerçeveye uygun olmadığını değerlendirirken, ölçülülük ve hukuki belirlilik ilkelerine vurgu yapmıştır. Mahkeme, teşebbüs özgürlüğünün sınırlanmasının Anayasa’nın 13. maddesine göre orantılı ve belirli bir sürede uygulanabilir olması gerektiğine işaret etmiştir.

Anayasa Mahkemesi, teşebbüs özgürlüğü ile mülkiyet hakkının sınırlanmasının ancak kamu yararı amacıyla yapılabileceğini ve sınırlamanın amacını aşmaması gerektiğini belirtmiştir.

Petrol Piyasası Kanunu’nda yapılan düzenleme, vergi incelemeleri süresince lisans verilmesini yasaklayarak şirketlerin faaliyetlerini tamamen durdurmaktadır. Mahkeme, bu tedbirin orantısız olduğunu ve daha hafif tedbirlerin uygulanarak aynı amaca ulaşılabileceğini ifade etmiştir.

Anayasa’nın 13. maddesi uyarınca getirilen sınırlamaların belirli ve öngörülebilir olması gerekmektedir. İncelemenin süresi, şirketlerin ne kadar süre ile lisans alamayacağı gibi kritik hususların net bir şekilde belirlenmemiş olması, mahkemeye göre belirlilik ve öngörülebilirlik ilkelerine aykırıdır. Bu bağlamda, Anayasa Mahkemesi, sürecin açıkça tanımlanmaması nedeniyle ilgili düzenlemenin hukuki belirlilik ilkesine aykırı olduğu sonucuna varmıştır.

Teşebbüs Özgürlüğü ve Anayasa’nın 48. Maddesi Kapsamında Değerlendirme

Anayasa’nın 48. maddesi, çalışma ve sözleşme özgürlüğü bağlamında, "Herkes dilediği alanda çalışma ve sözleşme hürriyetine sahiptir" diyerek teşebbüs özgürlüğünü güvence altına alır. Anayasa Mahkemesi, bu özgürlüğün yalnızca kamu yararı gerekçesiyle sınırlandırılabileceğini kabul etmekle birlikte, söz konusu düzenlemenin orantısız bir sınırlama teşkil ettiğini değerlendirmiştir.

Yüksek Mahkeme, vergi kaçakçılığına yönelik incelemelerin devletin meşru bir denetim yükümlülüğü olduğunu ancak bunun için daha hafif tedbirlerin uygulanabileceğini belirtmiştir. aÖrneğin, geçici lisans verilmesi ya da sınırlı faaliyet izinlerinin sağlanması gibi uygulamalarla teşebbüs özgürlüğüne daha az müdahale edilebileceği belirtilmiştir.

Mülkiyet Hakkı ve Anayasa’nın 35. Maddesi Bağlamında İnceleme

Anayasa’nın 35. maddesi, mülkiyet hakkını güvence altına almakta ve bu hakkın ancak kamu yararı amacıyla sınırlanabileceğini ifade etmektedir. Petrol Piyasası Kanunu’ndaki düzenleme, vergi incelemesi süresince lisans verilmemesi nedeniyle, mülkiyet hakkını etkileyen bir düzenleme olarak değerlendirilmiştir.

Anayasa Mahkemesi, mülkiyet hakkına yapılan sınırlamaların orantılı olması gerektiğine vurgu yaparak, lisans verilmemesi nedeniyle petrol piyasasında faaliyet gösteren işletmelerin ticari varlıklarının etkili bir şekilde kullanılmasını engelleyen bu düzenlemenin, kamu yararı amacıyla haklı çıkarılamayacak ölçüsüz bir müdahale olduğunu ifade etmiştir.

Kararın Petrol Piyasası Üzerindeki Etkileri

Anayasa Mahkemesi'nin kararı, petrol piyasasında faaliyet gösteren şirketlerin lisans alma süreçlerinde daha fazla öngörülebilirlik sağlayacaktır. Şirketlerin uzun vadeli yatırım kararlarını olumsuz etkileyen belirsizliklerin giderilmesi, piyasanın istikrarına katkıda bulunacaktır.

Bu noktada, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) için önemli sorumluluklar doğmaktadır. EPDK, gelecekte benzer durumlarda lisans işlemlerini askıya almak yerine geçici lisans verilmesi ya da faaliyetlerin sınırlı bir şekilde devam etmesine olanak tanıyan düzenlemeler yaparak teşebbüs özgürlüğünü koruyabilir.

Kanaatimizce Anayasa Mahkemesinin bu kararından sonra aşağıdaki hususların dikkate alınması yerinde olacaktır:

– Vergi incelemeleri süresince şirketlerin faaliyetlerini tamamen durdurmak yerine, geçici lisans verilmesi ve belirli alanlarda faaliyetlerin sürdürülmesi sağlanabilir. Bu sayede, şirketler denetim altında tutulurken, piyasa dinamizmi korunmuş olur.

– Vergi incelemelerinin hızlı ve şeffaf bir şekilde yürütülmesi, şirketlerin belirsizlik yaşamadan faaliyetlerine devam etmelerine olanak tanıyacaktır.

– EPDK, lisans verilmemesi veya iptali gibi durumlarda sürecin ne kadar süreceği ve hangi koşullar altında uygulanacağına dair net düzenlemeler yapmalıdır. Bu tür düzenlemeler, hukuki öngörülebilirliği artırarak işletmelerin risk yönetimini iyileştirecektir.

Sonuç

Anayasa Mahkemesi’nin kararı, petrol piyasasında faaliyet gösteren şirketlerin teşebbüs özgürlüğü ve mülkiyet hakkı gibi temel anayasal haklarını koruma amacı taşımaktadır.

Anayasa’nın 13., 35. ve 48. maddeleri çerçevesinde alınan bu karar, devletin ekonomik faaliyetlere müdahalesinde ölçülülük ve hukuki belirlilik ilkelerine uygun davranması gerektiğini vurgulamaktadır.

Petrol piyasasında faaliyet gösteren şirketler için daha öngörülebilir bir hukuki çerçeve sunan bu karar, aynı zamanda düzenleyici kurumlar için de bir rehber niteliğindedir. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) gibi kurumların, vergi incelemeleri veya diğer denetim süreçlerinde ekonomik faaliyetleri tamamen durdurmak yerine, teşebbüs özgürlüğüne daha az müdahale eden geçici veya sınırlı tedbirler uygulamaları gerekmektedir.

Bu çerçevede, EPDK'nın gelecekte benzer durumlarla karşılaştığında, sektörün ihtiyaçlarına ve anayasal haklara saygı gösteren düzenlemeler yapması beklenmektedir. Bu düzenlemeler, sadece petrol piyasası için değil, aynı zamanda diğer enerji sektörleri ve stratejik öneme sahip alanlar için de emsal teşkil edecektir.

Anayasa Mahkemesi’nin bu kararı, Türkiye’nin enerji piyasası için daha dengeli, öngörülebilir ve anayasal haklarla uyumlu bir regülasyon sürecine doğru atılmış önemli bir adım olarak değerlendirilmektedir. Düzenleyici kurumların, bu karar ışığında alacakları yeni tedbirler, sadece petrol piyasasında değil, tüm enerji sektöründe hukuki güvenliğin ve ekonomik istikrarın sağlanmasına katkı sağlayacaktır.