Enerji Fiyatlandırmasında Sosyal Adalet ve Hukuki Boyut: Gelir Temelli Destek Mekanizması ile 2025 İtibarıyla Uygulanacak 5.000 Kwh Tüketim Limiti Düzenlemesinin Karşılaştırılması

Giriş

Enerji, modern yaşamın vazgeçilmez unsurlarından biri olup, bireylerin yaşam kalitesini ve ekonomik refahını doğrudan etkileyen temel bir gereksinimdir. Aydınlanma, ısınma, iletişim ve günlük yaşamın diğer hayati unsurları enerjiye erişimle mümkün hale gelir. Bu nedenle, enerjiye erişim hakkı, Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları (SKA) kapsamında küresel düzeyde kabul görmüş ve "Uygun Fiyatlı ve Temiz Enerji" başlığı altında evrensel bir hedef haline getirilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın sosyal devlet ilkesi (Madde 2) ve eşitlik ilkesi (Madde 10) gereği, enerjiye erişimde sosyal adaletin sağlanması ve bu hizmetin toplumun tüm kesimleri için erişilebilir olması gereklidir.

Bu bağlamda, 16 Kasım 2024 tarihli ve 32724 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan 12989 sayılı Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu (“EPDK”) kararı ile 01.01.2025 tarihinde uygulanmaya başlayacak olan 5.000 kWh yıllık tüketim limiti düzenlemesi, yüksek tüketim yapan abonelere yönelik enerji sübvansiyonlarını sınırlandırmayı hedeflemektedir. Kurul kararı, enerji tüketim alışkanlıklarını değiştirerek tasarrufu teşvik etmek ve devlet bütçesine sübvansiyon yükünü azaltmak amacıyla oluşturulmuştur. Ancak, tüketim miktarına dayalı olarak belirlenen bu politika, gelir düzeyi gibi sosyo-ekonomik farklılıkları dikkate almaması nedeniyle çeşitli riskler barındırmaktadır.

Özellikle, düşük gelirli ancak yüksek tüketim yapmak zorunda kalan haneler (örneğin, elektrikle ısınan bölgelerde yaşayanlar veya kalabalık aileler) bu düzenlemeden olumsuz etkilenebilecektir. Gelir düzeyine bakılmaksızın sadece tüketim miktarına odaklanan bir yaklaşım, sosyal adalet ve eşitlik ilkelerine aykırı sonuçlar doğurabilir. Bu durum, enerjiye erişim hakkının düşük gelirli kesimler için fiilen kısıtlanması anlamına gelebilir. Dolayısıyla, kurul kararı, yüksek gelirli ve yüksek tüketim yapan haneleri sübvansiyon dışında bırakmayı hedeflese de, sosyal devlet anlayışının gerektirdiği hassasiyeti tam anlamıyla karşılamaktan uzaktır.

Bu makale, 5.000 kWh yıllık tüketim limiti düzenlemesi gibi tüketim odaklı genel politikaların sosyal, ekonomik ve hukuki etkilerini ele almakta; alternatif bir model olarak gelir temelli destek mekanizmasını önermektedir. Gelir temelli destek mekanizması, yalnızca enerji sübvansiyonlarının etkinliğini artırmakla kalmayıp, aynı zamanda Anayasal eşitlik ve sosyal devlet ilkeleriyle daha uyumlu bir çözüm sunmaktadır. Makalede, bu mekanizmanın bilimsel temelleri, hukuki dayanakları ve uygulanabilirlik boyutları detaylı olarak incelenmektedir. Amaç, enerji fiyatlandırmasında hem ekonomik verimlilik hem de sosyal adaletin sağlanmasına yönelik kapsamlı bir perspektif sunmaktır.

1. Hukuki Temeller ve Anayasal Dayanaklar

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 2. maddesi, Türkiye'yi "sosyal bir hukuk devleti" olarak tanımlar. Sosyal devlet ilkesi, bireylerin temel ihtiyaçlarının karşılanması, gelir adaletsizliklerinin giderilmesi ve toplumsal refahın artırılmasını devletin birincil görevleri arasında sayar. Bu bağlamda, Sosyal devlet ilkesi, yalnızca bireylerin temel haklarını güvence altına almakla kalmaz, aynı zamanda bu hakların etkin şekilde kullanılabilmesini sağlamak için devlete pozitif yükümlülükler yükler. Bu yükümlülükler arasında, temel ihtiyaçlara erişimin ekonomik nedenlerle engellenmemesi yer alır. Enerji gibi temel bir ihtiyacın fiyatlandırılması, bu yükümlülüğün kapsamına girer. Enerji, yaşam standardını belirleyen temel unsurlardan biri olup, Anayasa’nın sosyal devlet anlayışı çerçevesinde korunması gereken bir hizmettir.

Anayasa’nın 10. maddesi, herkesin kanun önünde eşit olduğunu ve hiçbir kişi veya gruba ayrıcalık tanınamayacağını belirtir. Ancak bu eşitlik, yalnızca biçimsel eşitlik değil, aynı zamanda fiili eşitlik anlayışını kapsar. Anayasa'nın eşitlik ilkesi, aynı durumda olan bireylerin aynı şekilde, farklı durumda olan bireylerin ise farklı şekilde değerlendirilmesini gerektirir. Gelir düzeyi ve enerji tüketimi açısından farklı koşullarda olan hanelerin aynı düzenlemeye tabi tutulması, fiili eşitsizliklere yol açar. Örneğin, gelir düzeyi yüksek bir hane için enerji maliyeti küçük bir yük oluştururken, düşük gelirli bir hane için aynı maliyet yaşam standartlarını ciddi şekilde etkileyebilir.

Her bireyin enerjiye erişim hakkı, sosyal devlet ilkesi ve insan hakları temelli yaklaşımlar kapsamında korunması gereken bir haktır. Enerjiye erişim hakkı, Anayasa'nın çeşitli maddeleri ile dolaylı olarak da desteklenmektedir. Örneğin Anayasa’nın 17. maddesinde yer alan "kişinin maddi ve manevi varlığını koruma hakkı", bireylerin temel ihtiyaçlara erişimini kapsar. Enerji, bireylerin temel ihtiyaçlarını karşılaması için vazgeçilmez bir unsurdur. Diğer yandan Anayasa’nın 35. maddesinde belirtilen mülkiyet hakkı, bireylerin ekonomik varlıklarını koruma altına alır. Enerjiye erişim hakkı, Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları gibi uluslararası belgelerde yer alan "uygun fiyatlı enerjiye erişim" ilkesiyle desteklenmektedir.

2. Gelir Temelli Destek Mekanizması

Gelir temelli destek mekanizması, kamu kaynaklarının en etkin şekilde dağıtılmasını sağlayarak sosyal adaleti ve ekonomik verimliliği bir araya getiren bir politika aracıdır. Bu sistem, bireylerin gelir düzeyine göre farklı destek oranları sunar ve toplumun en kırılgan kesimlerini korumayı hedefler. Mekanizmanın bilimsel temelleri, ekonomi, davranış bilimleri ve enerji yönetimi alanlarındaki araştırmalarla desteklenmiştir.

Ekonomi bilimi, bir kaynağın sosyal faydayı maksimize edecek şekilde dağıtılması gerektiğini savunur. Marjinal fayda teorisi, bir kaynağın en çok ihtiyaç duyan kesimlere yönlendirilmesinin toplam sosyal refahı artıracağını öngörür. Düşük gelirli bir haneye yapılan enerji desteği, yaşam kalitesinde önemli bir iyileşme sağlar. Çünkü bu hanede enerji maliyetleri, temel ihtiyaçlar için ayrılan bütçenin büyük bir kısmını oluşturur. Yüksek gelirli haneler için aynı miktardaki destek, yaşam kalitesinde anlamlı bir değişiklik yaratmaz. Bu nedenle kaynakların düşük gelirli hanelere yönlendirilmesi, sosyal faydayı maksimize eder.

Gelir temelli destek mekanizması, enerji tasarrufu davranışlarını teşvik eden bir araç olarak da işlev görür. Yüksek gelir gruplarının piyasa fiyatlarına tabi tutulması, bu grupların enerji tüketim alışkanlıklarını daha verimli hale getirebilir.

International Energy Agency (IEA), gelir temelli desteklerin enerji tasarrufu üzerinde doğrudan etkili olduğunu ve tüketicilerin enerji tüketimini optimize etmeye teşvik ettiğini ortaya koymaktadır.

Gelir temelli destek mekanizması, sınırlı kamu kaynaklarının etkin bir şekilde kullanılması için ideal bir model sunar. Genel sübvansiyon sistemleri, kaynakların yanlış yönlendirilmesine neden olabilir ve düşük gelir gruplarını yeterince desteklemeyebilir. Gelir temelli bir sistem, bu sorunu çözerek kamu bütçesinin daha etkili kullanılmasını sağlayacaktır.

3. Gelir Temelli Destek Mekanizmasının Pratik Uygulama Yöntemleri

Gelir temelli destek mekanizmasının etkili ve sürdürülebilir bir şekilde uygulanabilmesi için veri entegrasyonu, yerel ihtiyaçların analizi, esnek destek planları ve şeffaf denetim mekanizmaları gibi stratejik adımlar gereklidir. Bu adımların detaylı bir şekilde ele alınması, mekanizmanın toplumun tüm kesimlerinde sosyal adaletin ve enerji verimliliğinin artmasını sağlayacaktır.

Gelir temelli destek mekanizmasının temel taşı, bireylerin gelir düzeyi ve enerji tüketim alışkanlıklarının detaylı bir şekilde analiz edilmesidir. Bu süreç, veri toplama ve entegrasyonu ile desteklenmelidir. Bu bağlamda, gelir düzeyi ve enerji tüketim verileri, merkezi bir veri tabanında birleştirilmeli ve Gelir İdaresi Başkanlığı (GİB), SGK, elektrik dağıtım şirketleri ve TÜİK gibi kurumların veri paylaşımı sağlanmalıdır. Diğer yandan büyük veri ve yapay zeka teknolojileri kullanılarak, hanehalkı gelirleri ile enerji tüketim alışkanlıkları arasında dinamik bir ilişki kurulabilir. Örneğin düşük gelirli hanelerin enerji tüketim profilleri analiz edilerek, desteklerin bu gruplara uygun şekilde hedeflenmesi sağlanabilir.

Enerji tüketimi, coğrafi ve iklimsel faktörlere bağlı olarak değişiklik gösterir. Gelir temelli destek mekanizması, bölgesel farklılıkları göz önünde bulunduracak şekilde tasarlanmalıdır. Soğuk iklimlerde ısınma için elektrik tüketimi daha yüksektir. Bu bölgelerde yaşayan hanelere, enerji maliyetlerini dengelemek için daha yüksek oranlarda destek sağlanmalıdır.

Gelir düzeyi, hane büyüklüğü ve enerji tüketimi gibi faktörler dikkate alınarak destek miktarlarının esnek bir şekilde belirlenmesi, mekanizmanın etkinliğini artıracaktır. Gelir düzeyi belirli bir sınırın altında olan hanelere (örneğin, asgari ücretin %200’ü) daha yüksek destek oranları uygulanabilir. Öte yandan daha büyük hanelerin enerji tüketimi daha yüksek olacağından, kişi başına düşen gelir ve tüketim oranları dikkate alınarak destek miktarları belirlenebilir. Ayrıca kış aylarında enerji tüketiminin arttığı göz önüne alınarak, destek miktarları mevsimsel olarak yeniden düzenlenebilir. Bununla birlikte destek miktarları, hanelerin gelir durumları ve enerji tüketim profillerine göre her yıl güncellenmelidir.

Gelir temelli destek mekanizmasının başarısı, desteklerin amacına uygun şekilde kullanıldığının güvence altına alınmasıyla doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle şeffaflık ve denetim mekanizmaları kritik öneme sahiptir. Gelir temelli destek mekanizması, yukarıda belirtilen pratik adımlar aracılığıyla etkin bir şekilde uygulanabilir. Veri tabanlı analizler, bölgesel farklılıkların göz önüne alınması, dinamik destek planları ve şeffaf denetim süreçleri, mekanizmanın hem sosyal adaleti hem de enerji verimliliğini sağlamasına olanak tanır. Bu mekanizma, düşük gelirli hanelerin enerjiye erişimini sürdürülebilir kılarken, genel enerji tüketimini optimize ederek enerji piyasasının sürdürülebilirliğine katkıda bulunur.

4. Gelir Temelli Destek Mekanizması ile 2025 İtibarıyla Uygulanacak 5.000 kWh Tüketim Limiti Düzenlemesinin Karşılaştırılması

16 Kasım 2024 tarihli ve 32724 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan 12989 sayılı Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu kararı ile 01.01.2025 tarihinde uygulanmaya başlayacak olan karar, enerji tasarrufunu teşvik etme ve devlet bütçesi üzerindeki sübvansiyon yükünü azaltma amacı taşımaktadır. Ancak bu yaklaşım, yalnızca tüketim miktarını temel alması nedeniyle, gelir düzeyi gibi sosyo-ekonomik farklılıkları dikkate almamaktadır ve bu durum sosyal adalet ile eşitlik ilkesi açısından bazı sakıncalar yaratmaktadır. Alternatif bir çözüm olarak önerdiğimiz gelir temelli destek mekanizması enerji sübvansiyonlarının düşük gelirli hanelere yönlendirilmesini sağlayarak toplumsal eşitliği ve enerji verimliliğini artırmayı hedeflemektedir. Gelir temelli sistemin, sosyal adaleti sağlama ve kaynakların etkili kullanımı açısından mevcut düzenlemeye göre daha üstün olduğunu değerlendirmekteyiz.

Hiç şüphesiz, 5.000 kWh tüketim limiti düzenlemesi, enerji tasarrufu ve bütçe verimliliği gibi olumlu etkiler yaratma potansiyeline sahiptir. Yüksek tüketim yapan haneler üzerindeki maliyet baskısı, enerji kullanımını daha verimli hale getirebilir ve devlet bütçesi üzerindeki yükü azaltabilir. Ancak, düzenlemenin sosyal adaleti sağlamada yetersiz kalabileceği açıktır. Gelir farkını dikkate almayan bir düzenleme, düşük gelirli ancak yüksek tüketim yapmak zorunda kalan haneleri olumsuz etkileyecektir. Örneğin, elektrikle ısınmak zorunda olan soğuk bölgelerdeki düşük gelirli aileler, bu değişiklikten orantısız şekilde zarar görebilir. Ayrıca, enerjiye erişim hakkı sosyal devlet anlayışının temel bir parçasıdır ve bu düzenleme bu hakkı dolaylı olarak sınırlandırmaktadır. Gelir temelli destek mekanizması ise, kaynakların etkin kullanımı ve sosyal eşitliğin sağlanması açısından daha avantajlı bir model sunmaktadır. Bu mekanizma, düşük gelirli hanelere enerji sübvansiyonu sağlarken, yüksek gelirli haneleri piyasa fiyatlarına tabi tutarak kamu kaynaklarının verimli kullanılmasını sağlamaktadır. Ayrıca, gelir temelli destek mekanizması enerji tasarrufu davranışlarını yüksek gelirli gruplara kaydırarak toplam enerji tüketimini optimize etmektedir.

Bilimsel araştırmalar, gelir temelli sistemlerin enerji yoksulluğunu azaltmada etkili olduğunu göstermektedir. Örneğin, Dünya Bankası raporlarına göre, bu tür mekanizmalar düşük gelirli hanelerin enerjiye erişimini önemli ölçüde artırırken, enerji yoksulluğunu da anlamlı düzeyde düşürmektedir. Öte yandan, 5.000 kWh tüketim limiti düzenlemesi, gelir düzeyine bakılmaksızın tüm tüketicileri aynı şekilde değerlendirerek, eşitlik ilkesine uygun olmayan sonuçlara yol açmaktadır.

Hukuki açıdan ise, gelir temelli destek mekanizması Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın sosyal devlet ve eşitlik ilkeleriyle daha uyumludur. Anayasa'nın sosyal devlet anlayışı, devletin temel ihtiyaçlara erişimi güvence altına almasını gerektirir. Bu bağlamda, gelir düzeyini dikkate alan bir sistem, sosyal devlet ilkesini somutlaştırmaktadır. Ayrıca, eşitlik ilkesi, farklı koşullardaki bireylerin farklı şekilde değerlendirilmesini gerektirmektedir. Gelir temelli destek mekanizması bu ilkeye uygun bir çözüm sunarken, 5.000 kWh limit düzenlemesi bu tür farklılıkları göz ardı etmektedir.

5. Sonuç

Enerji, modern yaşamın sürdürülebilirliği ve bireylerin temel haklarının korunması açısından vazgeçilmez bir unsurdur. Bu bağlamda, enerjiye erişim hakkı, Anayasa’nın sosyal devlet ve eşitlik ilkeleri ile güvence altına alınmış, uluslararası belgelerle desteklenen temel bir insan hakkıdır. Ancak, enerji politikalarının tasarımı ve uygulaması sırasında toplumsal eşitlik ve adalet ilkelerinin göz ardı edilmesi, sosyal ve ekonomik açıdan ciddi riskler yaratabilmektedir.

2025 itibarıyla yürürlüğe girecek olan 5.000 kWh tüketim limiti düzenlemesi, enerji tasarrufu teşvik etmek ve devlet bütçesi üzerindeki sübvansiyon yükünü azaltmak amacı taşısa da, yalnızca tüketim düzeyini esas alması nedeniyle önemli eksiklikler barındırmaktadır. Gelir farklılıklarını göz ardı eden bu düzenleme, düşük gelirli ancak yüksek enerji tüketimine ihtiyaç duyan haneler üzerinde orantısız bir yük oluşturacaktır. Özellikle, soğuk iklim bölgelerinde yaşayan veya elektrikle ısınmak zorunda kalan aileler gibi kırılgan kesimler için bu düzenleme, enerjiye erişimi fiilen kısıtlayarak sosyal adalet ilkesine aykırı sonuçlar doğurabilir.

Alternatif bir çözüm olarak önerdiğimiz gelir temelli destek mekanizması, enerji sübvansiyonlarının toplumsal eşitlik ilkesine uygun şekilde düşük gelirli hanelere yönlendirilmesini sağlamaktadır. Bu mekanizma, yalnızca kamu kaynaklarının verimli kullanımını ve enerji tasarrufunu teşvik etmekle kalmaz, aynı zamanda Anayasa’nın sosyal devlet anlayışı ile uyumlu bir çözüm sunmaktadır. Gelir temelli destek sistemi, düşük gelirli hanelerin enerjiye erişimini garanti altına alırken, yüksek gelirli haneleri piyasa fiyatlarına tabi tutarak enerji tüketiminde daha adil bir denge oluşturacaktır.

Hukuki açıdan bakıldığında, gelir temelli destek mekanizmasının, Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın sosyal devlet ilkesi (Madde 2) ve eşitlik ilkesi (Madde 10) ile tam bir uyum içerisinde olduğu görülmektedir. Sosyal devlet ilkesi, devletin bireylerin temel ihtiyaçlarını karşılamasını ve ekonomik nedenlerle bu ihtiyaçlara erişimin engellenmemesini gerektirmektedir. Ayrıca, eşitlik ilkesi, aynı durumda olan bireylerin aynı şekilde, farklı durumda olan bireylerin ise farklı şekilde değerlendirilmesini zorunlu kılmaktadır. Gelir düzeyine göre destek sağlayan bir model, bu ilkenin somut bir yansımasıdır.

Gelir temelli destek mekanizması, enerji yoksulluğuyla mücadelede daha etkili bir araçtır ve enerjiye erişimi temel bir hak olarak koruma altına almaktadır. Buna karşın, 5.000 kWh tüketim limiti düzenlemesi, gelir düzeyine dayalı farklılıkları dikkate almadığı için fiili eşitsizliklere neden olabilecek bir yapıya sahiptir.

Sonuç olarak, enerji fiyatlandırmasında sosyal adaletin sağlanması ve hukuki yükümlülüklerin yerine getirilmesi için, tüketim limitine dayalı politikaların yerine gelir temelli destek mekanizması gibi daha adil ve etkin çözümler benimsenmelidir. Bu yaklaşım, yalnızca enerji politikalarının ekonomik ve sosyal etkinliğini artırmakla kalmayacak, aynı zamanda toplumda adalet ve eşitlik ilkelerinin güçlenmesine de katkı sağlayacaktır.