Türkiye’de Karbon Piyasaları

Genel Bilgi (Tarihsel Gelişim)

Türkiye, iklim değişikliğinin olumsuz etkileriyle mücadele etmeye ve sera gazı emisyonlarını azaltmaya çalışmaktadır. Bu kapsamda 2009 yılında Kyoto Portokolü’ne, 2021 tarihinde Paris İklim Anlaşması’na taraf olmuş ve akabinde 2053 yılına kadar net sıfır emisyon hedefini açıklamıştır. 13 Mayıs 2023 tarihinde Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı İklim Değişikliği Başkanlığı ile Türk Standartları Enstitüsü tarafından emisyon azaltımı, karbon kredilendirme projelerinin tescili ve karbon kredilerinin belgelendirilmesi için ulusal standartlar ve metodolojiler oluşturmak amacıyla Ulusal Karbon Kredilendirme Programı Protokolü imzalanmıştır. Protokolün amacı, bir emisyon ticareti sistemi kapsamında ilgili sanayi sektörlerinin sera gazı emisyonlarını dengelemek ve gönüllü emisyon azaltım hedeflerini gerçekleştirmektir. 12. Kalkınma Planı’nda (2024-2028) “Çevrenin Korunması” başlığı altında Paris İklim Anlaşması ve Türkiye’nin Ulusal Katkı Beyanı çerçevesinde sera gazı emisyonlarının azaltılması ve iklim değişikliğine uyum eylemlerinin gerçekleştirilmesine yönelik tedbirlere yer verilmiştir. Orta Vadeli Program’da ise (2024-2026) “Yeşil Dönüşüm” başlığı altında da sera gazı emisyon azaltımı hedefinin altı çizilmiştir.

Türkiye’nin bu alanda önemli hedefleri vardır. Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu, (“EPDK”) niyetini ortaya koyan Karbon Piyasalarının İşletilmesine İlişkin Yönetmelik Taslağı’nı (“Taslak Yönetmelik”) hazırlamıştır. Taslak Yönetmelik, emisyon ticaret sistemi kapsamında sera gazı emisyonlarının azaltılmasını teşvik etmek amacıyla karbon piyasalarının kurulması ve işletilmesine dair usul ve esasları belirlemektedir ve 13 Kasım 2023 tarihinde kamuoyunun görüşüne sunmuştur.

Taslak Yönetmelik

Taslak Yönetmelik, Emisyon Ticaret Sistemi’ni (“ETS”) ve işleyişine ilişkin hükümleri düzenlemektedir ve karbon piyasaları, birincil ve ikincil karbon piyasaları, işletmeci ve tahsisat gibi kavramları tanımlamaktadır. Buna göre ETS, sera gazı emisyonlarına bir üst sınır belirlenmesi ilkesine dayalı olarak işleyen ve tahsisatların alınıp satılması suretiyle sera gazı emisyonunu sınırlandıran veya sınırlandırmayı teşvik eden ulusal ve/veya uluslararası piyasa temelli mekanizmadır. Tahsisatlar ise belirli bir süre boyunca bir ton karbondioksit eşdeğerine denk gelen sera gazı emisyon hakkını temsil eden, kaydi olarak ihraç edilebilen ve devredilebilen bir izin anlamına gelir.

Enerji Piyasaları İşletme A.Ş. (“Piyasa İşletmecisi”) karbon piyasalarının işletilmesinden sorumludur. Birincil karbon piyasaları, Piyasa İşletmecisi tarafından organize edilip işletilen ve tahsisatların katılımcılar arasında dağıtımını sağlamak için ihale yöntemiyle işlemlerin gerçekleştirildiği piyasayı ifade eder. İkincil karbon piyasaları ise Piyasa İşletmecisi tarafından organize edilip işletilen ve tahsisatların sürekli ticaret yöntemi ile alış satışının gerçekleştirildiği, spot karbon piyasasını ve fiziksel teslimatlı vadeli karbon piyasasını ifade eder. Taslak Yönetmelik’in 5. Maddesi, Piyasa İşletmecisi’nin sorumluluklarını belirlemektedir. ETS kapsamındaki işletmeciler piyasalarda faaliyet gösterebilmek için İşlem Kayıt Sistemi’ne (“İKS”) kayıt olmak zorundadırlar. İKS ise tahsisatların ihracı, elde bulundurulması, başka bir hesaba transferi, iptali ve itfası işlemlerinin yapıldığı ve bu işlemlerin hak sahibi bazında hesaplarda izlendiği elektronik veri sistemidir.

Birincil karbon piyasası Taslak Yönetmelik’in 11 ila 17. maddeleri arasında düzenlenmiştir. Birincil karbon piyasasında tahsisat miktarı yıllık olarak belirlenecek ve ihale yöntemiyle satışa çıkarılacaktır. İhalelerde asgari teklif büyüklüğü bir lot iken, bir lot değeri 500 tahsisata tekabül etmektedir. Bir tahsisat da bir ton karbondioksit ve eşdeğeri sera gazı emisyon değerine karşılık gelmektedir. Bu ihalelerde Piyasa İşletmecisi tek satıcı rolünü üstlenecek ve piyasa katılımcıları sadece alış yönlü teklif sunabilecektir.

İkincil karbon piyasası ise Taslak Yönetmelik’in 18 ila 25. maddeleri arasında düzenlenmiştir. Spot karbon piyasasında kontratlar Piyasa İşletmecisi tarafından işleme açılır. Piyasa katılımcıları alış ve/veya satış yönünde teklif sunabilirler. Piyasa katılımcıları İKS’deki tahsisat miktarı ve aynı seans içerisinde spot karbon piyasasında aldıkları tahsisat miktarı toplamı kadar satış teklifi sunabilir. Alış veya satış için asgari teklif büyüklüğü bir lottur (Burada bir lot 1000 tahsisata eşittir).

Birincil ve ikincil karbon piyasalarında gerçekleştirilen işlemler Emisyon Ticaret Piyasa Yönetim Sistemi üzerinden gerçekleştirilir.

Taslak Yönetmelik karbon piyasasına ilişkin mali hususları da düzenlemektedir. Bu kapsamda piyasa katılımcıları Madde 29 uyarınca piyasaya ilişkin yükümlülüklerini yerine getirememeleri veya faaliyetlerini gerçekleştirememeleri durumunda, piyasa katılımcıları arasındaki nakit akışının sürekliliğini; piyasa katılımcılarının ödemelerini zamanında gerçekleştirememeleri durumunda ise alacaklı durumunda olan diğer piyasa katılımcılarının güvence altına alınmasını sağlamak üzere teminat sağlayacaktır.

Karbon piyasası geliştirme projesi açılışı

Dünya Bankası Uygulama Programı’nda yer alan ve bu alanda ilk örnek teşkil eden Türkiye Karbon Piyasası Geliştirme Projesi (“Karbon Piyasası Projesi”) 30 Nisan 2024 tarihinde resmi olarak başlatılmıştır. Projenin amacı, 2053 Net Sıfır Emisyon Hedefi’ne ulaşılmasına ve karbon piyasalarının iklim hedefleri doğrultusunda kullanılmasına katkıda bulunmaktır. Ayrıca ulusal bir ETS kurmayı ve böylece Taslak Yönetmelik ile güçlü bir bağlantı oluşturmayı amaçlamaktadır. Gönüllü karbon piyasaları açısından Karbon Piyasası Projesi’nin ulusal karbon kredilendirme ve ulusal denkleştirme sistemlerinin kurularak karbon kredilerinin elde edilmesine ve karbon piyasaları açısından strateji belirlenmesine katkı sağlaması hedeflenmektedir. Karbon Piyasası Projesi’nin hayata geçirilmesi ile Taslak Yönetmelik’in yürürlüğe girmesinin hızlanacağını öngörmek mümkündür.

Sonuç

Taslak Yönetmeliğin tamamlanarak yürürlüğe girmesi ve karbon piyasalarının aktif bir şekilde işlemeye başlaması, Türkiye’nin iklim değişikliği ile mücadelesinde ve sera gazı emisyonlarının azaltılmasında önemli bir araç olacaktır.